Tembi`u Paraguái

Chipa Guasu ningo mbujape peteĩ ojejapóva avatikýgui, ha oñembojýva kosina (térã tatakuápe); oĩ umi 70 chipa ojekuaáva apytépe, Paraguay rembi’u yma.
Hetemi ko tembi’u ha katuetei nunga oje’u péicha ku “so’ombichy” ykére (jotopa guasuha rupi ỹrõ jotopa ogapygua ndive oje’uhápe opaichagua vaka ha kure ro’o, chorizo ha mbusia).Opavave tembi’u paraguáicha heta proteína oreko.

Moõguipa ou héra:

“Chipa guasu” ou mokõi ñe’ẽgui. Peteĩha, “chipa”, oheróva heta mbujape ojejapóva avatígui ha ojeporúva tembi’u “týra” ramo; ko ñe’ẽ guarani ojeporu oñembohéra hag̃ua tembi’u oje’úva “kojói”, kamby térã café ndive ỹrõ katu oñembosako’íva oje’u potávo oimehaichagua tembi’u ndive. Mokõiha ñe’ẽ ojeporúva oñembohéra hag̃ua katu “guasu”, Castellano-pe he’iséva “grande” ; he’ise aipórõ “chipa guasu” ha’ehahína chipa tuichavéva.

Ambue marandu:

“Chipa guasu” oñembosako’i “sopa paraguáicha”, katu ojeporu avatiky avatiku’i rãngue.
Oĩ tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasa he’íva opaite tavaygua rembi’u oñembosako’íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova’ekue opa rire, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva’ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa’ieterei tembi’u oĩ rupi, ha upévare tembi’ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha tembi’u.

Ñembosako’i:

Oñembopupu sevói, y ha juky peteĩ mba’yrúpe 10 aravo’i pukukue ha upéi ojeheja upépe ho’ysã hag̃ua. Oñembovu porã ñandy ovuporã ha morotĩ porã meve ha oñemoĩ peteĩteĩ pype ryguasu rupi’a ha avei kesu oñembosa’i pyre, ojepytu’u’ỹre ñembovúgui. Upéi oñemoĩ pype sevói hi’y reheve ha avei avatiky oñemongu’i pyre, ha avei kamby.
Oñembojehe’a porã oñondivepa umi mba’e oraháva ha upe rire oñemoĩ peteĩ mba’yru oñemoingéma hag̃ua kosina (térã katakuápe).
Oñembojy kosina hakuvy porãvape (200 °C rupi hakuva’erã) peteĩ aravo ha 30 aravo’i rupi.
“Chipa guasu” ikatu avei oñembosako’i ryguasu rupi’a’ỹme, upéicharamo oñemoĩveva’erã pype kamby.

Chipa asador ha’e peteã mbujape avatiku’i ha aramirõgui ijapopyre tembi’u Paraguáiete, oñembojehe’áva kesu pyahu ha ñandygui, oñembopukúva po’íva ikuáva mytérupi oñembojy rupi yvyra rakãngué oñembosako’iva upevarã imbaretemíva oñemboingétare tapápe jepe’a terã tatapỹgui ijapopyre hakuetemíva nahendýirõ jepe.
“mira en ” ha’e peteĩva umi 70 “chipa” rehegua apytépe, téra oñemoĩva umi hi’upyrã mujape umía rehegua ojejapóva ñane retã Paraguáipe
Ko’ã chipa “chipa”ojeipuru “týraramo”, he’iséva guaraníme ndoje’uiha ha’eño, oñemoirũha ambuekuéra tembi’u ikatúva ha’e “mate cocido”, kamby ha avei café, ha ojapo avei oñeimo’ãha ojeguerekoha ambuekuéra tembi’u.
Maymave tembi’u Paraguáicha, “chipa piri” oguereko heta proteína ha avei ome’ẽ mbarete he’iháicha umi tapicha oñemoarandúva ñane retã rembiasakuére.

Moõguipa ou héra:

Ko “chipa asador” réra ou ñe’ẽ “chipa” ha España ñeẽ “asador”, he’iséva yvyrarakãngue ojeipurúva oñembojyhaguã tataypýpe ko tembi’u ñahenóva ñane retã Paraguái ha tetã ambue Argentina-pe ko téra “chipa” rupive.

Mba’écha jajapo:

Ñamoñepyrũ haguã ko chipa’apo ñambojehe’a ñandy imbaretemi meve. Ñamoi ipyte ryguasurupi’a peteĩ teĩ, kesu ñembyesa’ipyre, juky ha anís hykupyre kambýpe, ñambojehe’a porãmeve oñondivekuéra.
Ñamongu’i porã ko aramirõ ha ñamoĩ pe mba’e apopyrépe heta porã imbaretemí meve. Upéi ñambojehe’a upe masa hu’ũ porã meve.
Upémarõ ñamoĩ upe “asador” rehe, ja’éma haguéicha ha’éva yvyra rakã jajapo va’ekue upevarã ha ijapýra hakua porãva ikatu haguãicha oike hese ha nda ipoguasuetéiva oguerekóva 1 cm rupi ijapu’akue. Ko masa ñamoinge upe asador rehe 25 cm rupi ha ñambojy ñembojerépe upe tatapỹi ári (tatapỹi terã jepe’águio ijapopyre), jamaña meme va’erã hese ani okái mba’e. Ko “chipa asador” oĩmbáma oguereko vove sa’y pytãgy asy.

Mba’écha jajapo:

Ñamoñepyrũ haguã ko chipa’apo ñambojehe’a ñandy imbaretemi meve. Ñamoi ipyte ryguasurupi’a peteĩ teĩ, kesu ñembyesa’ipyre, juky ha anís hykupyre kambýpe, ñambojehe’a porãmeve oñondivekuéra.
Ñamongu’i porã ko aramirõ ha ñamoĩ pe mba’e apopyrépe heta porã imbaretemí meve. Upéi ñambojehe’a upe masa hu’ũ porã meve.
Upémarõ ñamoĩ upe “asador” rehe, ja’éma haguéicha ha’éva yvyra rakã jajapo va’ekue upevarã ha ijapýra hakua porãva ikatu haguãicha oike hese ha nda ipoguasuetéiva oguerekóva 1 cm rupi ijapu’akue. Ko masa ñamoinge upe asador rehe 25 cm rupi ha ñambojy ñembojerépe upe tatapỹi ári (tatapỹi terã jepe’águio ijapopyre), jamaña meme va’erã hese ani okái mba’e. Ko “chipa asador” oĩmbáma oguereko vove sa’y pytãgy asy.

Iporã avei jaikuaa:

“Chipa asador” avei oĩ tenda ojeikuaaha ñe’ẽ guaraní “chipa kavurépe”.
He’iháicha umi oñemoarandúva umi Paraguái tembiasakue reheguáre opavave umi tembi’u paraguái ogahárupi ojejapóva upe Guerra del Paraguay Triple Alianza (Argentina, Brasil y Uruguay, rehegua okó va’ekue umi ary 1864 ha1870) jave, heta he’e tembi’u imbate porãva, kóicha oiko upe ñorairõguasu rire ndahetavéi rupi ojehupyty tembi’ukuéra, ha umi ojejapóva guive katu ha’e ikatu haguãicha ko’a tembi’u ohupyty pukuve.

Mbeju kóva peteĩ mbujape aramirõ (kóva polisacárido oĩva hi’upyrãramo ka’avokuérare ha ome’ẽ 70-80% umi caloría ho’úva yvyporakuéra yvy ape tuichakue javeve), jepémo oñembosako’i hag̃ua ikatu avei ojeporu ambue hi’upyrã, typyraty mba’e. Ko hi’upy ohechauka tembi’u paraguái heta caloría oguerekoha.

Oĩ tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasa he’íva opaite tavaygua rembi’u oñembosako’íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova’ekue opa rire, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva’ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa’ieterei tembi’u oĩ rupi, ha upévare tembi’ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha tembi’u.     

Sópa Paraguái (karaiñe'ẽ: Sopa paraguaya) mbujape avevo ojejapóva avati hu´itĩgui, kesu, kamby rypy´a, kure ñandy, jukyha y hendive. Oñembojehe´a porã rire oñemoĩ ñaopyrü térã ambue mba´yrúpe, upéi oñembojy tatakuápe. Ikatu ja´u nandi térã tembi´u týraicha.

Jepéramo ndajagueroviaséi, kóva ha’e peteĩ “sópa hatãva” (“sopa” katuetei orekova’erã y, katuetei nunga ha’eva’erã jukysy) ha Paraguái rembi’u yma oje’usemíva.

Margarita Miró Ibars, kuñakarai oikuaa pypuku ha porãva Paraguái tavarandu he’i sópa paraguái ouha “guarani ha España-guakuéra joajúgui. Umi guarani ho’úmiva tembi’u raviru ojejapóva avatiku’i térã mandi’ógui oñemboapéva guembepi térãpakova rogúepe ha oñembojýva tanimbu akúpe. España-yguakuéra … omoinge kesu, ryguasu rupi’a ha kamby jeporu; ko’ãva oñemoinge ohóvo guaranikuéra rembi’úpe. …”

Oñeñe’ẽhína aipóramo peteĩ tembi’u he’ẽjuky ha havirúva, ha opaite paraguái rembi’u hekópe, orekóva heta caloría ha proteína.  

Ñepyruha:

Ko tembiapo rojapóva añondivepa, ha’e ñande reta tembi’u oje’úva.
Ñande tembi’u paragua’ygua ha’e umi ko ñande retamente oje’úva ha ambue reta ndoje’úiva. Avei roiku’ata heta tembi’ukuéra ha mba’épa he’ise.

 

Tembi`u Paraguái

Heta oĩ tembi`u ñanemba`eteéva, péicha jajuhu avati ha mandi`ógui. Oĩ ja`u hag̃ua lokro, masamórra, mbaipy, so`o apu`a, mandi`o chyryry, vori vori, sopa paraguaya ha ambue.

Mbeju, chicharõ huitĩ, rorakyra, chipaguasu, chipa so`o, chipa ku`a, chipa avati, mbeju mestiso, kiveve, jopara, kumenda ipokue, kumandá so`o, ryguasu rupi`a rykue, kote, chicharõ mandi`óre, chastáka, so`o apu`a Jaguereko tembi`u mboheha: (condimentos) Áho, Sevói, ky`ỹi, ahí, perejil, orégano, laurel rogue, juky, vinagre, asuka, eirete, “canela” (yvyrapyta`ĩ), Karaperõ (hongo comestible), narrar pire ha limõ.
Tambi`u týra: (acompañante de comidas) Mbujape, arros, mandi`o, jety, yvy ra`ỹi, avati maimbe (maíz tistado), avati pororo, kyrupe (trozo de almidón cocinado sobre braza), oĩ mandi`o chyryry
Huitĩ maimbe: (harina de maíz tostada) Rora: ha`e avati ku`i mimoipyre ojejepóva angu`ápe térã oñemongu`i mba`yry omongu`íva (molino) “corteza de maíz después de cernir el maíz pisado o molido tostado”
Kavure: (pan de asador) ojejapo avati morotĩ ku`ígui, avei mandi`o ha typyratýgui, kure ñandy, kesu ha juky, oñemboju tata ári.
Mbeju: Ojejepo aramirõgui, avei avati ku`ígui, kure ñandy, y, ha juky avei ikatu oñemoĩ chupe kamby ha ryguasu rupi`a “mbeju mestiso”. Oñemoĩ tata ári peteĩ páilape ha upápe oñembojy mbeguekatu mokõive hendáguio.
Chipa: ojejapo avei aramirõgui ha avati ku`ígui, kamby, kesu, ryguasu rupi`a, oguereko ani ha oñemoĩ tatakuápe (horno de barro)
Puchero: So`o rykue, kurapepe, sevói rogue, avati ha ambue. Jukysy: So`o rykue, pira, kumanda, arro, ryguasu Puchéro ava: Ojejepo jukysýgui ha achúragui. Jopara: Ojejapo avati tupígui, so`o ha locrogui. Bifekoygua: Oguereko so`o, sevói, tomáte, ryguasu rupi`a ha y avei juky ha ambue.

Tembi`u arigua:Kaguyjy, kiveve, mbaipy he`ẽ, ka`i ladrillo, oloha, kamby arro, ryguasu ajúra kargado, kure chyryry, chastaka, kure akãngue mimói, pastel mandi `o, avatiky mimói, ka`ay he`ẽ, mosto, vori morotĩ, ryguasu vori, mbusia, locro, kure kesu, sesina mbichy, vati vurrillo, akãngue yvyvy, ha ambue.
Tembi`u rire oje`úva: (postre) Rora kamby, eirahũ manduvíre, eirete mandi`óre, jety kambýre, eíra mbokajáre, mbaipy he`ẽ, arro kambýre.
Pajagua mascada:1 ½ kg. Mandi`o, 350 gr. So`o ku`i, 1 sevói michĩva , 1 “ajo”, juky ku`i, sevói rogue, peteĩ kũimbe renyhẽ ñandýgui, “locote”, mokõi kũimbe renyhẽ mbujape ku`i (galleta maolida). Mba`éicha jajapóta: Jaipire`o ha ñamomimói mandi`o, ñaguenohẽ, ñamomgu`i mba`yrúpe ñemongu`ihápe (molino) térã angu`ápe (mortero). Upéi jajapo ijapyterã péicha: so`o ñambochyryry ka`avokuéra ndive (verduras) ha ojypa rire ñambojahe`a mbujape ku`íre ha mandi`o ku`i ijapopyre. Ñambuapu`a ñande pópe ha ñambojy ñandy akúpe peteĩ páila térã japepópe.
KA’I KU’A: Kóva ojejapo haĝua oñemongu’iva’erâ avatiky angu’ápe ha oñemohe’êva’erâ, oñembyao avatipirépe, upéi oñeñapytî ha péicha ojepoi ytakúpe. Oñembopupu oñembojy haĝua ha osê iku’a po’i ha upeichakue héra ka’i ku’a
MBAIPY AVATIKYKóvape ĝuarâ ojejosova’erâ avatiky ha ñande pópente jaipe’a upe irorakuete ha upéva oñemohe’ê ha oñembokesu ha oikóma ichugui upe mbaipy avatiky.
TUJA RENDYVA: Kóva ojejapo haĝua ojejosova’erâ mbokaja ku’i mandi’o mimóire ha oñemohe’ê jukýpe. Opyta ha’ete ku tuja rendyva, morotî ha hûmimíva. Ikatu avei oñembichy. Tuja rendyva are ñanemohyĝuatâ.
CHAHÂ RAGUE: Kóvape ĝuarâ ojejoso so’o ku’i mimói ha oñembohavijuviju ha ojepoi ñandy akúpe ha oñemboryguasu rupi’a. Opyta, añetehápe, chahâ raguéicha. ARARY Kóvape katu oñembochyryry kure ro’o ha oñemoî pype aramirô ha ojepyvu ha oiko ichugui peteî tembi’u ndehéva.
KAVURE SILIU Typyratýgui ojejapo másaicha ha oñemoî pype chicharô sévo. Oñemohe’ê jukyrýpe ha oñemboapu’amimi ha oñembojy ñaipyûme. RORÂ TAĜE TÉRÂ RORA ATE’Ỹ Oñemaimbe vai vai pe avati páilape ha ojejoso, ha oiko chugui upe rora taĝe. KIVEVE Avati ku’i. Oñemoî pype andai. Oñembokesu ha oñemohe’ê jukyrýpe ha ikatu avei asukápe térâ mokôivévape. TYKUETÎ So’o oñemomimoiva’erâ ha áĝa ndaipóriramo mba’eve ipype ĝuarâ, ojejoso avati ha péicha oñembogua porâ rire ojepoi pype ha oiko ichugui peteî tykuetî. Hykue morotî. Avati rykue. MANDI’O PARA Kóva ha’e pe mandi’o ko’êngue oñembichýva tatapỹi ári. PIREKÁI Mandi’o pýra oñekarâiva’erâ, ojepe’apava’erâ ichugui pe iky’akue. Ojejohéi ha oñemoî tanimbu guýpe ku imimoirôguáichante avei. Ojy, hu’û porâ, hykupa.
LOKRO AVATI RAGUE Pe lókro-pe oñemoî so’o. Oñemomimói ha upéi oñenohêjey, ojejoso ha ojepoijey upe lókro-pe. Opyta avati raguéicha, hague, haguemimi. Hajupa, hajupa. CHATÁKA So’o piru oñembojapajereijeréi upe tata ári, upéi oñenohê’arâ ha ojejoso. Oñemoî chupe ñandy. Oñembochyryry. Oñembosevói ha oñembohykuemi. Peichaiténte. Ikatu avei oñemboryguasu rupi’a. KYRYPE Aramirô pyahu oñemokâ mboyve pe vatéape, ojekytyhaguégui, oñenohê’arâ peteî apu’a guasu porâ, ha upéi, upéa oñemoîva’erâ tatapỹi porâ ári. Ojýmarô pe iguýpe, oñembojere’arâ, ojepiropaite, upéi oñemboguapyjey tatapỹi ári. Upéva ha’ehína pe kyrype.
ARAPAHO Ojejapo typyratýgui. Oñemoî chupe sevói, ñandy ha péicha oñemoî ñaipyûme térâ oimeraê mba’yrumíme; ha oñemoinge tatakuápe. Upépe ojy. Péva héra upéicharô arapaho.
REVÍRO Árina ha ñandy tuichaporânte oñemoî ipype ha ojepyvu, ojepyvu mba’yrúpe ha ojekutukutu patulápe are porâ, péichape oiko ichugui peteî chicharô joguaha. Ndaha’éi imbaipýva. Ndaijajýi ave. Péicha ojy ha osê peteî tembi’u hetepasáv

Tembi`u arigua:

Kaguyjy, kiveve, mbaipy he`ẽ, ka`i ladrillo, oloha, kamby arro, ryguasu ajúra kargado, kure chyryry, chastaka, kure akãngue mimói, pastel mandi `o, avatiky mimói, ka`ay he`ẽ, mosto, vori morotĩ, ryguasu vori, mbusia, locro, kure kesu, sesina mbichy, vati vurrillo, akãngue yvyvy, ha ambue.

 

Tembi`u rire oje`úva: (postre)

Rora kamby, eirahũ manduvíre, eirete mandi`óre, jety kambýre, eíra mbokajáre, mbaipy he`ẽ, arro kambýre.      

Chipa Guasu: ningo mbujupe peteĩ ojejapóva avatikýgui, ha oñembojýva kosina (térã tatakuápe); oĩ umi 70 chipa ojekuaáva apytépe, Paraguay rembi’u yma.

Hetemi ko tembi’u ha katuetei nunga oje’u péicha ku “so’ombichy” ykére (jotopa guasuha rupi ỹrõ jotopa ogapygua ndive oje’uhápe opaichagua vaka ha kure ro’o, chorizo ha mbusia).

Chipa asador ha’e peteã mbujape avatiku’i ha aramirõgui ijapopyre tembi’u Paraguáiete, oñembojehe’áva kesu pyahu ha ñandygui, oñembopukúva po’íva ikuáva mytérupi oñembojy rupi yvyra rakãngué oñembosako’iva upevarã imbaretemíva oñemboingétare tapápe jepe’a terã tatapỹgui ijapopyre hakuetemíva nahendýirõ jepe.
“mira en ” ha’e peteĩva umi 70 “chipa” rehegua apytépe, téra oñemoĩva umi hi’upyrã mujape umía rehegua ojejapóva ñane retã Paraguáipe
Ko’ã chipa “chipa”ojeipuru “týraramo”, he’iséva guaraníme ndoje’uiha ha’eño, oñemoirũha ambuekuéra tembi’u ikatúva ha’e “mate cocido”, kamby ha avei café, ha ojapo avei oñeimo’ãha ojeguerekoha ambuekuéra tembi’u.
Maymave tembi’u Paraguáicha, “chipa piri” oguereko heta proteína ha avei ome’ẽ mbarete he’iháicha umi tapicha oñemoarandúva ñane retã rembiasakuére.

Paha:

Ko’ánga che angiru kuéra jaikua’a mávapa ñande tembi’u kuéra ja’úva Paraguýpe. Oi oje’úva araroýpe upéva ha’e mbeju, upéi chipa heta oi Semana Santape, avei oi sopa paraygua oje’u Navidad ha Año Nuevo.
Ko tembiapo rojapóva ñande pytyvo romomba’éva opa mba’e roguerekóva ko ñande retame. Upévare ñande mitavakuéra ñamomyivévaèra ñande tavarandu.